شکل‏گیری نظام وظیفه در ایران و طرح ملت سازی در دوره پهلوی اول

شکل های ابتدایی نظام وظیفه نخستین بار در چارچوب ارتش‏های پادشاهی و دولت‏های‏ مستقل از کلیسا در اروپای غربی به وجود آمد و توانست واسطه‏ای بین دولت و ملت‏ در ابتدای عصر مدرنیته و وسیله‏ای برای گسترش نظامی‏گری حاکمان و شاهان باشد. در ابتدای قرن هجدهم میلادی، تقسیم ‏کار اجتماعی، پیشرفت تکنیکی و صنعتی شدن سبب شد تا ارتش‏های مدرن و نظام‏وظیفه که از اولین نهادهای بورکراتیک نیز به شمار می‏آمدند، شکل بگیرند؛ سپس در انقلاب فرانسه، به عنوان سازکاری اساسی درجهت تأمین نیروی انسانی ارتش انقلابی تثبیت شدند. این پدیده که در غرب پس از مجموعۀ تحولات اندیشه‏ای و اجتماعی پدید آمده بود، در ایران دورۀ پهلوی اول به عنوان بخشی از طرح مدرن‏سازی و تثبیت حکومت استبدادی رضا‏خان شکل گرفت. بسط عناصر هویت ملی‏گرایانه و مطیع کردن نیروهای سنتی جامعه ایران دربرابر استبداد مطلقه حکومت به وسیله آموزش‏ها و هنجارسازی عمومی و فراگیر، از کارکردها و کارویژه‏های مهم ارتش و نظام خدمت اجباری در کنار تأثیرات و خدمات سیاسی و نظامی‏ دیگرش در تأسیس و ابقای حکومت پهلوی بود. نظام وظیفه علاوه بر خلع سلاح عمومی، به حکومت پهلوی اول این امکان را می‏داد تا با گسترش اقتدار نظامی، پایه‏های حکومتش را محکم کند. ایجاد ارتش یکپارچه و خدمت اجباری عمومی یکی از اولین تلاش‏های سامان مند و همه جانبه برای خلق شهروندان نظام جدید سیاسی مبتنی بر ایده دولت- ملت در تاریخ ایران است.